Μετά τη μεγάλη ελληνική νίκη επί των Τούρκων στη ναυμαχία της Έλλης (3/16 Δεκεμβρίου 1912, δείτε σχετικό άρθρο μας στις 24/2/2020) , οι γείτονες ορθά αντιλήφθηκαν ότι η μοναδική πιθανότητα να επικρατήσουν στο Ανατολικό Αιγαίο, ήταν η απομάκρυνση του θωρηκτού «Αβέρωφ» από την περιοχή των Δαρδανελίων. Οι τουρκικές κινήσεις και η ελληνική αντίδραση οδήγησαν στη ναυμαχία της Λήμνου στις 5/18 Ιανουαρίου 1913, όπου ο ελληνικός θρίαμβος σήμανε το τέλος της τουρκικής ναυτικής παρουσίας στο Αιγαίο.
Ο βομβαρδισμός της Ερμούπολης από τους Τούρκους
Μετά την ήττα τους στη ναυμαχία της Έλλης (3/12/1913) οι Τούρκοι προσπάθησαν να ανασυνταχθούν. Στις 8 Δεκεμβρίου μάλιστα τα περιπολούντα ελληνικά σκάφη στην είσοδο των Δαρδανελίων εντόπισαν ύποπτες κινήσεις τουρκικών πλοίων.Πραγματικά, στις 8:30 το πρωί της 9ς Δεκεμβρίου εμφανίστηκαν έξω από τα Στενά το καταδρομικό «Medjidieh», το ανιχνευτικό «Berk – I – Chatret» και 4 αντιτορπιλικά του τύπου «Nuhum – I – Hamiyet». Στις 9.15 π.μ. απέναντι από τα τουρκικά πλοία βρέθηκαν τα ελληνικά: «Λέων», «Αετός», «Ιέραξ», «Πάνθηρ», «Θύελλα» και «Βέλος».
Ως τις 11.30 π.μ. υπήρξε περιορισμένη ανταλλαγή πυρών και η ατυχής προσπάθεια του υποβρυχίου «Δελφίν», με κυβερνήτη τον Πλωτάρχη Παπαρρηγόπουλο, - Ύπαρχο τον Υποπλοίαρχο Δ. Λάμπρο και Ι8μελές πλήρωμα να τορπιλίσει το «Medjidieh». Επρόκειτο για το πρώτο υποβρύχιο στην παγκόσμια πολεμική ιστορία που εκτόξευσε τορπίλη εναντίον εχθρικού πλοίου (δείτε και στο άρθρο μας της 24/2/2020). Όταν γύρω στις 11.30 φάνηκε στον ορίζοντα ο «Αβέρωφ» κατευθυνόμενος προς τον τόπο της σύγκρουσης οι Τούρκοι έφυγαν άρον άρον για τα Δαρδανέλια, έχοντας 25 νεκρούς και τραυματίες. Το «Medjidieh» δέχτηκε τέσσερα βλήματα και τα υπόλοιπα πλοία περισσότερα ,όμως δεν υπέστησαν σοβαρές ζημιές. Αντίθετα κανένα από τα τουρκικά βλήματα δεν είχε πλήξει ελληνικό σκάφος.
Η μόνη, ουσιαστικά, ελληνική απώλεια ήταν η αχρήστευση του υποβρυχίου «Δελφίν» το οποίο στις 12 Δεκεμβρίου 1912 στάλθηκε στον Ναύσταθμο για επισκευές και έμεινε εκεί ως το τέλος του πολέμου. Στις επόμενες ημέρες οι Τούρκοι επισκεύασαν τα πλοία τους και επιχείρησαν δοκιμαστικές εξόδους στο Αιγαίο (22,28 και 29 Δεκεμβρίου). Έχοντας όμως καταλάβει ότι μόνο η απομάκρυνση του «Αβέρωφ» από το Ανατολικό Αιγαίο θα τους έδινε υπεροχή, αποφάσισαν να κάνουν μια ενέργεια αντιπερισπασμού, με την κίνηση ενός αντιτορπιλικού προς το Κεντρικό Αιγαίο. Επιλέχθηκε το πλοίο «Hamidieh» με κυβερνήτη τον ικανό Ρεούφ μπέη.
Στις 30 Δεκεμβρίου 1912, τουρκικός ασύρματος συνέλαβε μη κρυπτογραφημένο τηλεγράφημα του κυβερνήτη Λ. Τσουκαλά του επίτακτου υπερωκεάνιου «Μακεδονία» που είχε μετασκευαστεί σε μεταγωγικό, προς τον Κουντουριώτη, ότι θα κατέπλεε στη Σύρο για επισκευή του πηδαλίου του πλοίου. Μετά από μια παραπλανητική έξοδο των Τούρκων από τα Στενά την Πρωτοχρονιά του 1913, το «Hamidieh» παρέμεινε κρυμμένο πίσω από τα οχυρά των Δαρδανελίων.
Σοφοκής Δούσμανης
Τη σκοτεινή και συννεφιασμένη νύχτα της 1ης προς 2α Ιανουαρίου 1913, όπου επικρατούσαν ισχυροί βόρειοι άνεμοι, τα ελληνικά περιπολούντα πλοία είχαν καταφύγει στα υπήνεμα της Ίμβρου και της Τενέδου, το «Hamidieh» στις 19.00 βγήκε από τα Στενά, παρέπλευσε τη θρακική ακτή, πέρασε ανάμεσα από τη Θάσο και τη Λήμνο και στη συνέχεια, στις 23.30 της 2ας Ιανουαρίου βρέθηκε στην είσοδο του λιμανιού της Σύρου. Ο κυβερνήτης της «Μακεδονίας» όταν αντιλήφθηκε το «Hamidieh» και έλαβε το σήμα το «Παραδώστε το πλοίο» διέταξε την αυτοβύθισή του, καθώς οποιαδήποτε αμυντική του προσπάθεια θα σήμαινε τον βομβαρδισμό της Ερμούπολης. Αφού και ένα αγγλικό φορτηγό που βρισκόταν στο λιμάνι παραμέρισε μετά από εντολή του «Hamidieh», οι Τούρκοι έριξαν συνολικά 72 βλήματα: 20 εναντίον της πυριτιδαποθήκης της Σύρου που αστόχησαν και 52 εναντίον της «Μακεδονίας», 46 από τα οποία ήταν εύστοχα.
Η «Μακεδονία» με την αυτοβύθισή της είχε «καθίσει» στον πυθμένα του λιμανιού, όμως το ανώτερο μέρος της εξείχε. Τα τουρκικά βλήματα προκάλεσαν πυρκαγιές και εκρήξεις στα πυρομαχικά της, όμως τα ζωτικά μέρη του πλοίου διασώθηκαν. Μετά από δέκα ημέρες η «Μακεδονία» ανελκύστηκε και έπλευσε μόνη της στο Ναύσταθμο για επισκευές. Όταν τελείωσε τον βομβαρδισμό, το «Hamidieh» βγήκε ολοταχώς από το λιμάνι της Σύρου για τη Μύκονο. Όμως, από τα άστοχα πυρά του προς την πυριτιδαποθήκη της Ερμούπολης προκλήθηκαν πυρκαγιές και θύματα: ένας νεκρός και δύο τραυματίες, άμαχοι όλοι. Η ενέργεια αυτή των Τούρκων θορύβησε έντονα την ελληνική κυβέρνηση και την κοινή γνώμη. Διατάχθηκε ενίσχυση της οχύρωσης του Πειραιά και της Πρέβεζας.
Αν και ο Σαρωνικός ήταν ναρκοθετημένος ο πανικός που επικράτησε ήταν μεγάλος. Παράλληλα δόθηκε εντολή στον στόλο να καταδιώξει το «Hamidieh». Ο Ναύαρχος Κουντουριώτης όμως διαφώνησε με τη διαταγή. Ήταν βέβαιος ότι σκοπός των Τούρκων ήταν να φύγει το «Αβέρωφ» από το ΒΑ Αιγαίο και να κινηθεί προς τις Κυκλάδες. sΑφού ανέφερε σχετικά στο Υπουργείο έλαβε τα εξής μέτρα: ο στόλος απέπλευσε από τον Μούδρο της Λήμνου και περιπολούσε μπροστά στα Δαρδανέλια για να αντιμετωπίσει πιθανή έξοδο του τουρκικού στόλου, αλλά και επιστροφή του «Hamidieh» στη βάση του.
Συγχρόνως διατέθηκαν τέσσερα αντιτορπιλικά και τέσσερα τορπιλοβόλα για να αποκλείσουν τα στενά μεταξύ Χίου και Λέσβου και να εμποδίσουν πιθανή απόπειρα του «Hamidieh» να καταφύγει στο λιμάνι της Σμύρνης. Μετά από 24ωρη περιπολία ο ελληνικός Στόλος επέστρεψε στον Μούδρο το απόγευμα της 3ης Ιανουαρίου 1913 χωρίς να εντοπίσει εχθρικό πλοίο. Όμως στις 20.00 της 4ης Ιανουαρίου, τα ελληνικά αντιτορπιλικά ανέφεραν ανιχνευτική έξοδο του «Medjidieh» κι ενός αντιτορπιλικού. Όλα έδειχναν ότι την επομένη μέρα και ο υπόλοιπος τουρκικός στόλος θα έβγαινε στο Αιγαίο.
Η ναυμαχία της Λήμνου (5/18 Ιανουαρίου 1913)
Στις 8.20 της 5/1/1913 ο «Λέων» ανέφερε ότι ο τουρκικός στόλος βγήκε από τα Στενά. Σε νεότερη ενημέρωσή του διευκρίνισε ότι το «Medjidieh» ,τα τρία μεγαλύτερα θωρηκτά και 8 αντιτορπιλικά κατευθύνονταν προς τη Λήμνο σε γραμμή παραγωγής (σε ευθεία γραμμή πάνω στην αύλακα του προπορευόμενου πλοίου). Ο ελληνικός στόλος (4 θωρηκτά, τα ανιχνευτικά «Αετός» και «Ιέραξ» και τα αντιτορπιλικά «Σφενδόνη», «Ναυκρατούσα» και «Νίκη») έφυγε από τον Μούδρο στις 9.45 και στις 10.30 συναντήθηκε με τον «Λέοντα» και την «Ασπίδα» κοντά στο ακρωτήριο Ειρήνη της Λήμνου. Μόλις το Medjidieh» αντιλήφθηκε την παρουσία του «Αβέρωφ» έκανε στροφή 180ο και απομακρύνθηκε ολοταχώς προς την κύρια δύναμη του τουρκικού στόλου. Όταν το προπορευόμενο πλοίο «H. Barbarossa» έλαβε το σήμα του «Medjidieh» και αντιλήφθηκε τη στροφή του, έστρεψε προς τον νότο, τα άλλα δύο θωρηκτά «Torgut Reis» και «Messoudieh» ακολούθησαν και στην ουρά της γραμμής βρέθηκαν το «Medjidieh» και τα αντιτορπιλικά. Οι Τούρκοι ήταν βέβαιοι ότι το «Αβέρωφ» καταδίωκε το «Hamidieh» και σκόπευαν να πλήξουν τον Μούδρο. Όταν όμως αντιλήφθηκαν τι συνέβαινε κινήθηκαν προς τα Δαρδανέλια.
Ο ελληνικός στόλος άρχισε να καταδιώκει τα εχθρικά πλοία. Στις 11.34 π.μ. ο τουρκικός στόλος άρχισε να βάλλει κατά του ελληνικού από απόσταση 8,4 χιλιομέτρων. Ένα λεπτό αργότερα τα ελληνικά πλοία ανταπέδωσαν. Τα τουρκικά πυρά όπως και στη ναυμαχία της Έλλης ήταν άστοχα. Από την αρχή της ναυμαχίας το «Αβέρωφ» και το «Σπέτσαι» συγκέντρωσαν τα πυρά τους στα δύο προπορευόμενα τουρκικά θωρηκτά ενώ τα άλλα παλαιά θωρηκτά στόχευαν το «Messoudieh». Πολύ σύντομα το «Medjidieh» και τα αντιτορπιλικά στράφηκαν προς τα βορειοανατολικά και απομακρύνθηκαν.
Στις 11.50 και ενώ οι δύο στόλοι βρίσκονταν σε απόσταση 6.700 μέτρων τα ακολούθησε και το «Medjidieh» μέσα σε καπνούς από πυρκαγιά που ξέσπασε από τα εύστοχα πυρά των ελληνικών πλοίων. Τέσσερα λεπτά αργότερα μια επιτυχημένη ομοβροντία του «Αβέρωφ» προκάλεσε σημαντικές ζημιές στην τουρκική ναυαρχίδα «Harjedin Barbarossa». Όπως γράφει ο αξέχαστος Σαράντος Καργάκος το «Barbarossa» είχε ανεβάσει την πειρατική σημαία του διαβόητου Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα την οποία αυτός είχε υψώσει κατά τη ναυμαχία της Πρέβεζας (1538) όπου αντιμετώπισε τους ενωμένους χριστιανικούς στόλους της Ισπανίας, της Βενετίας και του Πάπα υπό τον Αντρέα Ντόρια. Όταν όμως η τουρκική ναυαρχίδα κινήθηκε «εν πλήρει αταξία» προς τα Στενά, η σημαία του Μπαρμπαρόσα κατέβηκε άρον άρον είτε γιατί χτυπήθηκε από ελληνικά πυρά είτε γιατί οι Τούρκοι αντιλήφθηκαν τη ντροπιαστική ήττα τους…
Τελευταίο είχε μείνει το σχετικά άθικτο «Torgut Reis». Μετά από 20’ η ναυμαχία τελείωσε και ο τουρκικός στόλος τράπηκε σε φυγή. Για λίγα λεπτά η καταδίωξη σταμάτησε καθώς αναφέρθηκε η εμφάνιση ύποπτου πλοίου στα δεξιά του ελληνικού στόλου. Στις 12.20 όμως ο «Αβέρωφ» ξεκίνησε να καταδιώκει τα τουρκικά πλοία. Τα υπόλοιπα ελληνικά πλοία ακολούθησαν το θρυλικό θωρηκτό σε μεγάλη απόσταση. Έτσι η δεύτερη φάση της ναυμαχίας εξελίχθηκε σε μονομαχία του «Αβέρωφ» με όλο τον τουρκικό στόλο.
Έχοντας ρυθμίσει τα πυροβόλα του κατάλληλα για να μην παρουσιαστούν ξανά τα προβλήματα που υπήρξαν στη ναυμαχία της Έλλης, το «Αβέρωφ» χτύπησε γύρω στις 13.50 κοντά στην ίσαλο γραμμή του το «Torgut Reis». Από το ρήγμα που προκλήθηκε μπήκαν νερά στο λεβητοστάσιο του τουρκικού πλοίου. Στις 14.30 όλα τα τουρκικά πλοία συναντήθηκαν με το «Assar-I-Tewfik» που περίμενε στην είσοδο των Στενών και διέφυγαν προς τη βάση τους. Ο τουρκικός στόλος κλείστηκε στο ορμητήριο του και δεν βγήκε από εκεί μέχρι το τέλος του πολέμου.
Ο απολογισμός της ναυμαχίας της Λήμνου
Σε όλη τη διάρκεια της ναυμαχίας ο ελληνικός στόλος όπως και ο τουρκικός έριξαν από 800 βολές. Από τα βλήματα αυτά, δύο μόνο των 280 χιλιοστών έπεσαν στα αθωράκιστα μέρη του «Αβέρωφ» και προκάλεσαν ελαφριές ζημιές και τον ελαφρό τραυματισμό ενός δίοπου. Το «Harjedin Barbarossa» δέχτηκε πάνω από 20 βλήματα. Ο μεσαίος πύργος του καταστράφηκε και σκοτώθηκαν σε αυτόν 35 άνδρες. Οι συνολικές απώλειες του πληρώματός του ήταν 67 νεκροί και πάνω από 100 τραυματίες. Το «Torgut Reis» δέχτηκε συνολικά 17 βλήματα που προκάλεσαν τον θάνατο ή τον τραυματισμό 47 ανδρών του, ενώ υπέστη και σοβαρές ζημιές. Το «Medjidieh» τέλος έπαθε σοβαρές ζημιές στο πυροβολείο των 150 χιλιοστών και 68 άνδρες του σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν.
Οι συνέπειες της ελληνικής νίκης στη ναυμαχία της Λήμνου
Η έκβαση της ναυμαχίας της Λήμνου είχε σημαντική συμβολή στην απόφαση της κυβέρνησης Κιαμήλ να προχωρήσει σε υπογραφή ειρήνης. Η φιλοπόλεμη κυβέρνηση του Σεφκέτ πασά που επικράτησε με το πραξικόπημα της 9ης Ιανουαρίου 1913 αντικατέστησε στην αρχηγία του ναυτικού τον Ραμίζ μπέη με τον πλοίαρχο Ταχίρ μπέη. Ο Ραμίζ μπέης όπως γράψαμε στο άρθρο μας για τη ναυμαχία της Έλλης, παραπέμφθηκε σε ναυτοδικείο ως υπεύθυνος των αποτυχιών του τουρκικού στόλου αλλά αθωώθηκε.
Ο νέος αρχηγός του τουρκικού στόλου επιθεώρησε τα πλοία του στον Ναύσταθμο του Ναγαρά και υπέβαλε στις 24 Ιανουαρίου 1913 υπόμνημα προς την κυβέρνηση όπου περιέγραφε την οικτρή κατάσταση στην οποία βρίσκονταν τα θωρηκτά μετά τη ναυμαχία της Λήμνου και συμπέραινε ότι θα χρειαζόταν αρκετός χρόνος για να επισκευαστούν οι ζημιές τους. Ως τότε δεν θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε επιχειρήσεις ανοικτής θάλασσας.
Λίγες μέρες αργότερα η βάση του Ναγαρά εγκαταλείφθηκε και τα τουρκικά πλοία χρησιμοποιήθηκαν για να προστατεύσουν την Κωνσταντινούπολη από νέα βουλγαρική επίθεση. Είχε προηγηθεί επίθεση των Βουλγάρων που αποκρούστηκε στην Τσατάλτζα ,λίγο έξω από την Πόλη, τον Νοέμβριο του 1912. Πάντως οι Τούρκοι αν και δεν χρησιμοποίησαν πάλι τα πολεμικά τους πλοία στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο είχαν μια απώλεια, καθώς σε περιπολία του στον Εύξεινο Πόντο στις 30 Ιανουαρίου 1913 το πλοίο «Assar-I-Tewfik» ναυάγησε αλλά το πλήρωμά του σώθηκε…
Παύλος Κουντουριώτης
Ο Παύλος Κουντουριώτης και η ναυμαχία της Λήμνου
Αναμφίβολα πρωτεργάτης της ελληνικής νίκης στη ναυμαχία της Λήμνου ήταν ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης. Ευφυής, ικανότατος και διορατικός αντιλήφθηκε την τουρκική προσπάθεια αντιπερισπασμού στη Σύρο, δεν υπάκουσε στις εντολές που δέχθηκε να το καταδιώξει αλλά παρέμεινε στο ΒΑ Αιγαίο και δικαιώθηκε.
Λίγο πριν τη ναυμαχία της Λήμνου τηλεγράφησε στα πληρώματα των πλοίων τα εξής: «Υπενθυμίζομεν το σήμα της 3ης Δεκεμβρίου (όταν έγινε η ναυμαχία της Έλλης). Το παν εξαρτάται από την σημερινήν ημέραν δια την αγαπητήν μας Ελλάδα». Ανάλογη ήταν και η έκθεση που συνέταξε μετά τον ελληνικό θρίαμβο: «Τα πληρώματα απάντων των πλοίων, όπως και κατά την πρώτην ούτω και κατά την ναυμαχίαν ταύτην ήσων ψύχραιμα και γενναία… Αξιωματικοί και πληρώματα τοιούτου ηθικού δεν ηδύναντο παρά μόνον νίκας ν’ αναγράψουν εις την ιστορίαν του ναυτικού ημών».
Στο «Ημερολόγιο, τον ο Σοφοκλής Δούσμανης, κυβερνήτης του «Αβέρωφ» τότε, παραθέτει τη γνώμη Τούρκου ναυτικού που δημοσιεύθηκε στην «Εφημερίδα» της 12 Ιανουαρίου 1912: «Τα αποτελέσματα τα οποία είχεν η Ναυμαχία δια τον Τουρκικόν Στόλον, αποδεικνύουν την μεγάλην αλήθειαν ότι η ποιότης τον εμψύχου υλικού ενός Στόλου είναι η κυριαρχούσα. Τρία σκάφη ημείς (ενν. οι Τούρκοι) εναντίον του «Αβέρωφ». Εις (ένας) εκείνος εναντίον ημών. Ιδού αι κρίσεις περί του Ελληνικού Στόλου». Αλλά και ο Υπουργός των Ναυτικών Ναζίμ πασάς, είπε προς τον μεγάλο βεζίρη (ουσιαστικά, πρωθυπουργό) Κιαμήλ πασά ότι «η Τουρκία στο εξής δεν μπορεί να αναμένει τίποτα από τη θάλασσα».
Ο ελληνικός στόλος μετά τον θρίαμβο του, παρέμενε στα Μαυρονήσια (Λαγούσες Νήσους, δείτε σχετικό άρθρο μας στις 02/01/2021) και όταν όλα τα τουρκικά πλοία μπήκαν στα Δαρδανέλια επέστρεψε, μετά από εντολή του Κουντουριώτη στον Μούδρο. Ήταν γύρω στις 19.10. Παρά το βαθύ χειμερινό σκοτάδι, η λαμπρή ελληνική νίκη στη ναυμαχία της Λήμνου φώτιζε τα πρόσωπα όλων, λίγες ώρες πριν ξημερώσει η εορτή των Φώτων…
